Bressen in Stevin’s droom

Door Gerbrand Gaaff

[PIC3842]De Sint Nicolaasstorm van 2013. De wind wakkerde bij springtij aan tot orkaankracht. Het water kwam tot meer dan 4 meter boven NAP. Op de punten waar de kustlijn niet meer actief wordt verdedigd was het extra spannend. Wat zou er gebeuren nu de stuifdijken op ‘de Rottums’ niet meer opgehoogd en versterkt worden? In zijn blog beschrijft boswachter Bert Corté ingrijpende veranderingen op beide eilanden, waaronder het vrijwel verdwijnen van stuifdijken. Extra natuurlijke dynamiek die wordt verwelkomd door ecologen. Maar in historisch-waterbouwkundig opzicht betekenen deze ontwikkelingen in zekere zin een ommekeer in de verwezenlijking van een eeuwenoude droom.

In de 16e en 17e eeuw werden de Lage Landen regelmatig geplaagd door stormvloedrampen, waarbij soms duizenden mensen het leven lieten. In 1667 publiceerde de natuurwetenschapper Hendric Stevin een plan om de Zuiderzee te beschermen voor volgende rampen. Zijn principe was eenvoudig: verbind alle Waddeneilanden van Huisduinen tot Ameland met elkaar, en legt tenslotte een dam van Ameland naar het vasteland. De Zuiderzee zou op die manier een groot binnenmeer worden, zonder risico van extreem hoge waterstanden. Na het verzoeten zouden veel bedijkingen mogelijk zijn.

[PIC3845]

[PIC3843]Dit plan staat nu als ‘onrealistisch’ te boek, maar geplaatst in de tijdgeest was het zo gek nog niet. Immers, alle zwakke plekken in de Belgische kustlijn waren al in de Middeleeuwen met succes met stuifdijken gedicht, en er waren met behulp van dezelfde techniek permanente verbindingen gemaakt tussen het Schoorlse duinmassief en Callantsoog, tussen Callantsoog en Huisduinen en tussen Texel en Eierland. Stevin’s plan borduurde voort op dit succesverhaal. Hij had alleen nog geen oplossing voor het dichten van diepe zeegaten. Maar de grote lijn van zijn plan zou later nog regelmatig opduiken.

Stoom

In 1845, bij de drooglegging van de Haarlemmermeer, kwam het eerste stoomgemaal in bedrijf. Deze noviteit moet voor de toenmalige waterbouwkundigen enorm inspirerend geweest zijn. Het verklaart waarom er in het midden van de 19e eeuw opeens een hele reeks plannen voor de drooglegging van de Zuiderzee op tafel kwamen. Enkele daarvan borduurden voort op het plan van Stevin, met aan elkaar verbonden Waddeneilanden. In het plan van Van Diggelen uit 1849 stond bijvoorbeeld de vrijwel volledige inpoldering van de Zuiderzee gepland, met onder meer een afsluitdijk tussen Den Helder en Terschelling.

[PIC3841]

Maar in de tweede helft van de 19e eeuw bleef het vrij rustig qua stormrampen, waardoor de politieke urgentie voor het realiseren van de plannen ontbrak. Dat veranderde in 1916, toen Nederland honger leed als gevolg van de Eerste Wereldoorlog en de zee weer toesloeg langs de kusten van de Zuiderzee. Die samenloop van omstandigheden opende de deur voor het realiseren van het tot dan toe best onderbouwde plan, dat van Cornelis Lely. Een veilig IJsselmeer en veel extra landbouwgrond waren welkom.

Rijgwerk

Lely’s plan liet de Waddeneilanden ongemoeid. Toch werden hier en daar, ook zonder overkoepelende doelen, schakeltjes van Stevin’s rijgwerk gerealiseerd. In 1882 werden Ameland en het Oerd met elkaar verbonden, tien jaar later Vlieland en de Vliehors en weer twintig jaar later Terschelling en de Boschplaat. Vlak na de watersnood van 1953 kwamen Stevin’s ideeën weer in volle omvang op de tekentafels terug, nu zelfs uitgebreid naar het oosten. Naast het Deltaplan werd namelijk ook een Waddenplan ontwikkeld, met een vrijwel volledige afsluiting en drooglegging van de Waddenzee. De uitvoering van het Deltaplan kreeg prioriteit, maar de goedkope stappen in de uitvoering van het Waddenplan kwamen ook op gang. Op Schiermonnikoog, Rottumerplaat en Rottermeroog werden stuifdijken opgeworpen met de bedoeling om deze reeks eilanden uiteindelijk tot één geheel samen te voegen.

[PIC3844]

Halt en een beetje terug

Een volgende stap in de realisatie van het Waddenplan was het aanleggen van een vaste verbinding tussen Ameland en de vaste wal. Daar hield het op. Onder waddenbewoners, vissers en natuurbeschermers kwam een brede protestbeweging op gang die uiteindelijk leidde tot de oprichting van de Waddenvereniging. Het dammenplan werd met succes tegengehouden. Dat betekende een voorlopig ‘halt’ in de ontwikkelingen die Stevin’s droom verwezenlijkten. Het rijksbesluit om de kust niet langer te verdedigen als er geen mensen in gevaar zijn maakte het mogelijk dat delen van het rijgwerk weer aan de natuurlijke dynamiek worden teruggegeven. De Sint Nicolaasstorm van 2013 heeft daar op de Rottums al een flinke bijdrage aan geleverd.

Bronnen

Stevin, H. (1667) Wisconstisch filosofisch bedrijf, begrepen in veertien boeken.  http://books.google.nl/books?id=rm0_AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=nl#v=onepage&q&f=false
blog Bert Corté over de stormschade op de Rottums: http://staatsbosbeheerrottum.wordpress.com/2013/12/13/oog-en-plaat-na-de-storm-de-kracht-van-de-zee-in-beeld/
Overzicht van de plannen voor de inpoldering van de Zuiderzee en Waddenzee in de tweede helft van de negentiende eeuw: http://www.pagowirense.nl/wr-ges6a.asp
Overzicht van de stormvloedrampen waar Nederland mee te maken heeft gehad: https://nl.wikipedia.org/wiki/Stormvloed