Wadwormen binnendijks

Door Gerbrand Gaaff

[PIC2926]Tijdens een inventarisatie in 2011 ontdekte ecoloog David Tempelman in het natuurgebiedje De Petten op Texel een merkwaardig borstelwormpje. Na wat uitzoekwerk bleek het te gaan om Malacoceros fuliginosus, een diertje dat geen gangbare Nederlandse naam heeft. Het bijzondere aan deze vondst was dat deze zoutwatersoort voor zover bekend nog nooit binnendijks was aangetroffen. Een nieuwkomer in de wormenfauna van de Nederlandse brakwaterenclaves.

[PIC2929]Overal langs de zeedijken in Nederland kun je ze vinden: watertjes en moerasjes in de polder, direct onder de dijk. Het zijn overblijfselen van oude dijkdoorbraken, kleiputten waar materiaal is gedolven om de dijken te verhogen, of plekken waar de hoge Deltadijk een stukje landinwaarts is gelegd. Het water in deze gebiedjes is brak. Dat komt omdat zeewater onder de dijk door omhoog wordt geperst. Brakwatergebieden hebben een bijzondere flora en fauna, omdat lang niet alle planten en dieren er kunnen leven. Een diergroep die dat wel goed kan, zijn de borstelwormen. Tempelman vond tijdens zijn inventarisatie op Texel in 2011 negen verschillende soorten mariene borstelwormen die binnendijks leven. Van nog eens zeven andere soorten zijn andere brakke vindplaatsen bekend.

Bekend van het wad

[PIC2927]Op vrijwel iedere wadexcursie kan de gids een zeeduizendpoot laten zien: een fraai gekleurde worm met heel veel pootachtige zijborstels. Het zijn de mariene borstelwormen die ook het meest achter de dijk gevonden worden. Wadpieren daarentegen zul je zelden binnendijks aantreffen. Naast een paar vindplaatsen in Zeeland worden er alleen in de Petten op Texel wel eens ‘pastahoopjes’ van wadpieren gevonden. De andere brakwaterborstelwormen hebben een paar eigenschappen gemeen: ze zijn onbekend, klein maar fascinerend onder de microscoop, en ze hebben geen van allen een Nederlandse naam. Van de bij de inventarisatie geïdentificeerde soorten waren Aphelocheta marioni, Capitella Capitata net als Malacoceros fuliginosus nieuw voor de Texelse brakwatergebiedjes. Polydora cornuta, Streblospio benediti, Fabricia stellaris en Manayunkia aestuarina waren al eerder aangetroffen. Het bijzondere van Fabricia stellaris is dat zijn ogen op zijn staart zitten. Manayunkia aestuarina is een borstelwormpje van hooguit 3 mm. In Engeland kon dit wormpje, dat wordt beschouwd als een typische lagune-bewoner, een aantal jaren geleden voorkomen dat er een brug over een natuurgebied werd aangelegd.

[PIC2928]Het raadsel

Het is de vraag hoe en wanneer de borstelwormen de overstap hebben gemaakt van een buitendijks naar een binnendijks leven. Een continue migratie lijkt uitgesloten: via de sluizen komt er geen druppel zeewater in de polder terecht. Vogels kunnen zorgen voor het transport van levende wormen, als zij met hun buit van het wad naar de polder vliegen om hun jongen te voeren. Een pierensteker kan een emmertje met buit per ongeluk hebben laten staan… Maar waarschijnlijker is dat de wormen nazaten zijn van soortgenoten die in het verleden bij dijkdoorbraken achter de dijk terecht zijn gekomen. Dit wordt ondersteund door onderzoek uit de jaren ’70, waarin grote verschillen tussen de populaties zeeduizendpoten in verschillende brakwaterenclaves langs de Noordzeekust werden gevonden. Die variaties betroffen zowel groeisnelheid als formaat als voortplantingsgedrag, en waren zo groot dat ze niet alleen verklaard kunnen worden door verschillen in de ecologische omstandigheden. Hoogstwaarschijnlijk spelen genetische factoren een belangrijke rol en zijn het populaties die zich al langere tijd onafhankelijk van elkaar ontwikkeld hebben. Voor zover bekend zijn de genetische kenmerken van de borstelwormen in de brakwaterenclaves op de Waddeneilanden nooit onderzocht. Dit onderzoek zou een bijdrage kunnen leveren aan het inzicht in de biodiversiteit van de brakke plekjes in het waddengebied.

Bronnen:

Tempelman, D (2012): Borstelwormen in binnendijkse brakke wateren op Texel. Tussen Duin en Dijk 11-2, 4-6.

Heip, C. and Herman, R (1979): Production of Nereis Diversicolor O.F. Müller (Polycheata) in a shallow brackish water pond. Estuarine and coastal marine science 8, 297-305