CSI op zee

Door Romke Kats

[PIC2621]Ansjovis. Iedereen kent ´m wel van de pizza. Tot de jaren dertig was deze vissoort talrijk in de Noordzee en de Waddenzee maar daarna zijn de aantallen dramatisch afgenomen. In de jaren negentig werd herstel zichtbaar. Hoe was dat mogelijk? Kwamen er eieren en larven, of volwassen vissen uit de populatie van de Golf van Biskaje? Met een heuse CSI-aanpak hebben onderzoekers aangetoond dat de verklaring dichter bij huis moet worden gezocht.

De ansjovis Engraulis encrasicolus is, net als sardine, haring en sprot, een haringachtige. Ansjovis zwemt in scholen (zie www.youtube.com/watch?v=bU4zBjGUnkA) en voedt zich met algen en dierlijk plankton. Het verspreidingsgebied omvat de kustgebieden aan de westkant van Europa en Afrika, en het Middellandse Zeegebied. Ansjovis paait tussen april en november in brakwatergebieden met een laag zoutgehalte, zoals lagunes en estuaria.  [PIC2624]Op een kaart in de befaamde ‘The piscatorial atlas of the North Sea’ uit 1883 is te zien dat de ansjovis destijds in grote delen van de Noordzee voorkwam. Grote bestanden maakten een bloeiende tak van visserij mogelijk in Engeland, Denemarken, Duitsland en Nederland. Voor de ansjovis in de Noordzee was de Zuiderzee het belangrijkste paaigebied. Door de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 is dit paaigebied verloren gegaan en is de populatie dramatisch afgenomen en dus ook de visserij op ansjovis volledig ingestort. Tot ver in de jaren tachtig werd ansjovis slechts sporadisch tijdens surveys op de Noordzee aangetroffen.

Herstel ansjovis

In de loop van de jaren negentig keerde het tij en werd de vis weer steeds vaker waargenomen bij surveys. Een steeds terugkerende verklaring voor dit opmerkelijke herstel is dat de temperatuurgevoelige ansjovis vanuit het zuiden haar verspreidingsgebied heeft kunnen uitbreiden als gevolg van de toenemende watertemperatuur door klimaatverandering. Maar is dit wel zo? Een grote groep wetenschappers heeft dit in opdracht van ICES (International Council for the Exploration of the Sea) onderzocht. De ruimtelijke opmars van ansjovis in de Noordzee is door de onderzoekers beschouwd als een kolonisatie. Deze kolonisatie kan op drie manieren tot stand komen. [PIC2622]De ansjovis die nu in de Noordzee wordt aangetroffen is: (1) afkomstig van elders door (a) passief transport van eieren en larven of (b) actieve migratie van volwassen dieren. Hierbij is de ansjovis in de Noordzee dan afkomstig uit de dichtstbijzijnde populatie in de Golf van Biskaje. Een andere mogelijkheid is (2) dat de ansjovis afkomstig is uit de restanten van de overgebleven lokale populatie. Bij het onderzoek is met genetische technieken het DNA van vissen uit de Golf van Biskaje en de Noordzee onderling vergeleken.

Op eigen kracht

De populaties ansjovis uit de Golf van Biskaje en de Noordzee bleken genetisch van elkaar te verschillen. Daarom wordt migratie van zowel eieren en larven als volwassen vissen tussen de gebieden als minimaal beschouwd. Aanvullend onderzoek sloot ook uit dat de eieren door de stroming vanuit de paaigebieden in de Golf van Biskaje naar de Noordzee zijn getransporteerd. Het moment waarop de eieren volgens modelberekeningen in de Noordzee zouden aankomen, kwam namelijk niet overeen met de timing van eieren in de Noordzee. Voor de larven geldt hetzelfde.

[PIC2623]De onderzoekers verklaren daarom de toename van de ansjovis in de Noordzee door de sterke groei van kleine lokaal overgebleven populaties uit de jaren vijftig. De schoksgewijze aanwas van de populatie in de Noordzee uit de monitoringsgegevens komt precies overeen met de levenscyclus in de Noordzee. Hierbij wordt in de vroege zomer gepaaid en wordt de larvale ontwikkeling aan het einde van de zomer waargenomen. Onderzoek liet al zien dat ansjovis (weer) paait in de Waddenzee, en wel in de brakke omgeving van Kornwerderzand en de Boontjes bij de Afsluitdijk. De hogere temperaturen in de laatste decennia hebben waarschijnlijk een gunstige invloed gehad op het voorzichtige herstel van de ansjovis. De warmere zomers zorgen dat de larven en jonge vissen beter groeien, terwijl door de afname van strenge winters de sterfte door kou is afgenomen. De groei van de populatie ansjovis in de Noordzee gedurende de laatste decennia is mogelijk geworden door een toename van leefareaal met gunstigere temperatuurcondities voor de lokale populatie, en niet door een verschuiving van de populatie uit de Golf van Biskaje richting de Noordzee. De kleine en bedreigde populatie laat zien in staat te kunnen zijn om op eigen kracht te groeien. Duidelijk is dat ansjovis op de weg terug is, maar de weg naar herstel is nog een lange.

Bron

Aquamaps 2010. Computer Generated Native Distribution Map of Engraulis encrasicolus on http://www.aquamaps.org/ (version Aug. 2010). Bezocht op 28 Feb. 2012.
Boddeke, R., & Vingerhoed, B. 1996. The anchovy returns to the Wadden Sea. ICES Journal of Marine Science 53: 1003–1007.
CWSS 2011. Wadden Sea Day 2011: Fish in the Wadden Sea – Exploring an Unknown World. 25 August 2011, Wilhelmshaven. Zie www.waddensea-secretariat.org/news/symposia/WaddenSeaDay2011/WaddenSeaDay2011.html
Leeuwen, S.J. van, M.-J. Bogaardt & F.G. Wortelboer 2008. Planbureau voor de Leefomgeving, Noordzee en Waddenzee: natuur en beleid. Achtergrondrapport bij de Natuurbalans 2008. www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/500402013.pdf
Olsen 1883. Verspreidingskaart van de ansjovis (Engraulis encrasicholus) eind negentiende eeuw., kaart 08) In: Olsen, O.T. (1883). The piscatorial atlas of the North Sea, English and St. George’s Channels, illustrating the fishing ports, boats, gear, species of fish (how, where, and when caught), and other information concerning fish and fisheries. Taylor and Francis: London. 50 maps pp. Zie: www.vliz.be/imis/imis.php?module=ref&refid=102581
Petitgas, P., J. Alheit, M.A. Peck, K. Raab, X. Irigoien, M.Huret, J. van der Kooij, T. Pohlmann, C. Wagner, I. Zarraonaindia & M. Dickey-Collas 2012. Anchovy population expansion in the North Sea. MARINE ECOLOGY PROGRESS SERIES 444: 1–13. Zie www.int-res.com/articles/feature/m444p001.pdf
Sportvisserij Nederland XXXX. Kerend tij: Sportvisserij in het Waddengebied. www.sportvisserijnederland.nl/include/downloadFile.asp?id=582