Gedigitaliseerde zeekaarten onthullen historisch geulengedrag

Door Tim van Oijen

[PIC2425]Zeekaarten in antieke maritieme atlassen zijn niet alleen een lust voor het oog. Ze bevatten ook een schat aan historische gebiedsinformatie. Wetenschappers reconstrueerden aan de hand van deze kaarten hoe geulen in de westelijke Waddenzee zich sinds de 16e eeuw hebben verlegd. Nu is beter in te schatten waar onontdekte scheepswrakken kunnen liggen.

Eeuwen geleden oriënteerden stuurlui op schepen die over de Waddenzee voeren zich aan de hand van bakens, betonningen en vuurtorens en punten aan de wal. Al deze herkenningspunten stonden op zeekaarten ingetekend. Daarnaast gebruikten stuurlui de stand van de zon en andere hemellichamen bij de navigatie. Kijker, kompas en astronomische meetinstrumenten zoals het kwadrant waren belangrijke hulpmiddelen om op koers te blijven.

Zeekaarten

[PIC2424]Kaartenmakers werkten met dezelfde primitieve methoden en hulpmiddelen als de stuurlui. Het bepalen van de breedtegraad was relatief eenvoudig maar een exacte bepaling van de lengtegraad bleef nog tot diep in de 18e eeuw een probleem. De kompasrichting van objecten langs de kust werd echter wel nauwkeurig bepaald. Ook de lodingen voor het meten van de waterdiepte in geulen werden nauwgezet uitgevoerd. De Nederlandse zeekaarten werden zelfs geroemd om hun detail. Hierdoor is er meer uit deze kaarten te halen dan je in eerste instantie zou verwachten. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) digitaliseerde een aantal beroemde oude kaarten van de westelijke Waddenzee en de Zuiderzee. Dit leverde inzicht op in de ligging van geulen en platen gedurende de laatste vijfhonderd jaar.

Digitaliseren

De wetenschappers analyseerden bij elke kaart eerst met welk doel hij was gemaakt. Bij de meeste kaarten was het hoofddoel om de toegangsroutes naar de Zuiderzee te karteren (zie ook WadWeten Navigeren door de Vliestroom). Plekken die hier ver vanaf liggen, zoals het Friese vasteland, zullen dus minder nauwkeurig op de kaart zijn gezet. Verder moest worden vastgesteld met welke kaartprojectie was gewerkt. Kaartprojecties zijn manieren om het gebogen aardoppervlak op een platte kaart te presenteren.

[PIC2423]De oudste gebruikte kaart is De vermaerde stroemen, Tvlie ende Tmaersdiep uit de atlas Spieghel der Zeevaert van Lucas Janszoon Waghenaer. Op deze kaart uit 1584 lijkt het Friese vasteland veel te klein in vergelijking met de eilanden. Door kennis van de projectie en door een aantal bekende vaste punten als leidraad te nemen konden deze en andere kaarten toch stukje bij beetje worden gedigitaliseerd in een Geografisch Informatie Systeem (GIS). Zo werden zeven kaarten uit verschillende perioden onderling vergelijkbaar.

Op basis van de GIS-kaarten hebben de onderzoekers een animatie gemaakt die de veranderende ligging van geulen en platen toont van de 16e eeuw tot nu. Hieronder staat van elke eeuw een snapshot weergegeven. De afbeelding linksboven is gebaseerd op de kaart van Waghenaer. Eén van de meest dynamische gebieden in de westelijke Waddenzee is het getijdebekken tussen Vlieland en Terschelling. Waar in de 16e eeuw nog een mooie brede vaargeul lag tot aan Harlingen, is deze in de 18e eeuw opgesplitst in meerdere, veel nauwere geulen.

Wrakken

De geconstrueerde kaarten zijn uniek onderzoeksmateriaal voor geohydromorfologen die stromingspatronen en sedimentverplaatsingen in de Waddenzee bestuderen. Het is daarmee een prachtig voorbeeld van hoe verschillende wetenschappelijke disciplines gebruik van elkaar kunnen maken. Verder kan op basis van de kaarten de ligging van historische scheepvaartroutes nader worden bepaald. Hieruit kan worden ingeschat waar de kans op het treffen van een wrak groot is. In het net uitgegeven boek 100x Texel Maritiem staat een unieke wrakkenkaart, waarop reeds ontdekte wrakken staan ingetekend. Deze bekende wrakken liggen op plekken die je zou verwachten. Waar bijvoorbeeld volgens de reconstructies in de 16e eeuw een diepe geul lag, maar in de 17e eeuw een ondiepte, is inderdaad een concentratie van wrakken uit 17e eeuw en later aangetroffen. Het onderzoek aan de oude kaarten draagt bij aan een Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) voor de waterbodem, maar voor dat initiatief is nog heel wat werk voor de boeg!

Bron

Menne Kosian (2009). Historic maritime maps in GIS. Machu project report nr 2, 2009. http://www.machuproject.eu/documenten/MACHU_report_2.pdf

Menne Kosian (2011). De Waddenzee, historisch kaartmateriaal en de ontwikkeling van een archeologische verwachtingskaart. Presentatie tijdens de Noordzeedagen 2011 op 6 oktober 2011. http://www.nwo.nl/nwohome.nsf/pages/NWOP_8MTAGN

Bertil van Os en Menne Kosian (2011). Sluipende degradatie van het archeologisch erfgoed. In: Lauwerier, de Groot, van Os en Theunissen (red.). Vragen over Malta. RAM 196. Amersfoort 2011. 41-84.

Yuri van Koeveringe, Martijn Manders en Johan Opdebeeck (2011). 100x Texel Maritiem. Hoorn 2011.