Roestige rails op de kwelder

Door Tim van Oijen

Smalspoor op de kwelder bij Hornhuizen.
Foto: S.A.Mulder

In de jaren ’20 tot ’70 werden grootschalige werkverschaffingsprojecten opgezet door heel Nederland. Langs de waddenkust werden duizenden arbeiders ingezet voor de aanleg van landaanwinningswerken. De resten van de spoorrails waarover grond, materieel en werkers werden vervoerd, herinneren aan deze tijd.

De afgelopen twee jaar werd vanuit het project ‘Buitendijks erfgoed oostelijke Waddenzee’ materieel maritiem erfgoed in de buitendijkse kwelders aan de kust van Groningen en Friesland geïnventariseerd. Naast het speuren in literatuur naar locaties van mogelijk waardevolle overblijfselen werd ook in het veld onderzoek gedaan. Daarbij zijn behalve scheepswrakken ook andere cultuurhistorische objecten bestudeerd waaronder de resten van in de Tweede Wereldoorlog neergekomen (jacht)vliegtuigen en die van de dam naar Ameland die eind negentiende eeuw werd aangelegd. In het kweldergebied van de vastelandskust werd bekeken welke (on)zichtbare resten er nog zijn uit de tijd van de aanleg van landaanwinningswerken.

Een locomotief met kipkarren rijdt over de strekdam
bij Paesens, jaren ’50. Still uit de film ‘Van
waddenzand tot vruchtbaar land’.

Locomotief

De aanleg van deze werken vond in de periode 1930-1960 vaak plaats in het kader van werkverschaffingsprojecten. De constructie van de rijshouten dammen die sediment moesten gaan laten bezinken was zwaar werk, zoals ook goed op oude beelden (zie kader) is terug te zien. De arbeiders heiden handmatig dubbele rijen palen in het slik en brachten vervolgens het rijshout ertussen aan. Vanaf de jaren dertig werd bij het vervoer van grond, arbeiders en materieel gebruik gemaakt van kleine treinen. Ze reden over smalspoor, spoor met een breedte van meestal slechts 70 centimeter. Naast platte wagentjes trok de locomotief ook kipkarren. Dit zijn wagens met een V-vormige bak die in twee zogeheten bokken is opgehangen. Hierin kon grond worden vervoerd en zijwaarts gestort.

Bij het in kaart brengen van de restanten werd geconstateerd dat vooral over afwateringssloten nog stukken spoorlijn op de kwelder zichtbaar en (gedeeltelijk) intact zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval bij Hornhuizen (Groningen) en Noard-Fryslân Bûtendyks (Friesland). Veel spoor is echter onder een diepe laag slib verdwenen. Bij een proefput die bij Noard-Fryslân Bûtendyks werd gegraven om te kijken of de rails er nog lagen, werd meteen een legger blootgelegd. Op dit in medio jaren ’70 buiten gebruik geraakte deel lag maar liefst 40 tot 45 centimeter sediment. De sedimentatie ter plekke was dus naar schatting maar liefst een centimeter per jaar.

Proefputje met smalspoor, Noard-Fryslân
Bûtendyks.  Foto: S.A.Mulder

Beleefbaar

Er is dus nog smalspoor terug te vinden, maar een deel is na de voltooiing van het werk meteen weer verwijderd. Dit geldt in elk geval voor spoorlijntjes die binnendijks zijn komen te liggen, zoals de rails die was aangelegd bij de landaanwinning ten zuiden van de toenmalige Lauwerszee. Voor de zichtbare buitendijkse resten wacht een geleidelijk verroestingsproces. De stukken die onder de grond liggen, worden wel geconserveerd en zullen hopelijk nog beter in kaart gebracht worden. Mogelijk kunnen dan ook in de toekomst delen van de buitendijkse spoorlijntjes weer op een bepaalde manier beleefbaar worden gemaakt.

Smalspoor (links) bij landaanwinning in het zuiden
van de Lauwerszee ca.1939-1942.
Bron: G.R.Goustra, Mei slykboar en kramizer. Oer
dykwurkers en lânoanwinners yn Fryslân en har ark
(1981).

Bronnen

Blog Smalspoor op de site van het project ‘Buitendijks erfgoed oostelijke Waddenzee’. 16 maart 2015. http://www.erfgoedwadden.nl/?p=3897.

Persoonlijke communicatie met Saskia Mulder (projectleider ‘Buitendijks erfgoed oostelijke Waddenzee’).

Meer info

De bovenstaande blog verwijst naar meer schitterend beeldmateriaal.

Het project ‘Buitendijks erfgoed oostelijke Waddenzee’ is uitgevoerd vanuit de Rijksuniversiteit Groningen en mogelijk gemaakt door bijdragen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Provincie Groningen en de Provincie Fryslân. Voor meer informatie: www.erfgoedwadden.nl.

De foto in de header is van Henk Postma.