De vingerafdruk van de voorlaatste ijstijd

Door Tim van Oijen

[PIC2316]De Waddeneilanden hebben een gemeenschappelijk verleden. Ze ontstonden zo’n zesduizend jaar geleden als een rij strandwallen tijdens een millennialange periode met geringe zeespiegelstijging. Bij de vorming van Texel verbond de strandwal zich met een stuwwal die tijdens de voorlaatste ijstijd was afgezet. Vandaar die bobbel in het landschap: de Hooge Berg.

De Waddenzee is geologisch gezien een hele jonge zee. Pas toen de Waddeneilanden in het Holoceen ontstonden, werd hij van de Noordzee afgescheiden. De huidige vorm en ligging van de Waddenzee zijn sterk bepaald door het reliëf van de ondergrond. Dat reliëf ontstond al in het Pleistoceen, het geologische tijdperk dat aan het Holoceen voorafgaat. Vooral de voorlaatste ijstijd (het Saalien, 250.000-130.000 jaar geleden) heeft een grote invloed gehad.

[PIC2317]Stuwwallen

De Waddenzee werd tijdens het Saalien bedekt door een gletsjer met een dikte van honderden meters. Deze gletsjer stuwde veel klei, zand en grind op en zo werden de stuwwallen gevormd. Twee grote met keileem bedekte stuwwallen bevinden zich op Texel en Wieringen. De keileem (een mengsel van klei, zand, grind en keien) is afgezet tijdens een rustfase van de gletsjer. Keileem is zeer stevig en erosievast. De delen van de stuwwal die in de westelijke Waddenzee liggen, beïnvloeden ook de ontwikkeling van het waddengebied. Na de rustfase is de zuidgrens van het landijs verder opgeschoven, tot aan Amersfoort. Hierbij werden de stuwwal in Gaasterland in Zuidwest-Friesland en de Utrechtse Heuvelrug in Midden-Nederland gevormd.

De ontstaansgeschiedenis van Texel

Texel vormde zich rond de stuwwal, die nog in het landschap is te herkennen. De Hooge Berg tussen Oudeschild en Den Burg is deel van deze stuwwal. Deze heuvel werd door de vroegere bewoners van het eiland gebruikt als vluchtplaats bij extreem hoge waterstanden. Ook bij Den Hoorn komt keileem aan het oppervlak. Texel verschilt door deze oude afzettingen van de andere Waddeneilanden. Dat zijn wel zuivere barrière-eilanden. Ze zijn ontstaan uit strandwallen die werden afgezet toen de zeespiegelstijging enkele duizenden jaren na de laatste ijstijd (het Weichselien,  116.000-11.500 jaar geleden) begon te vertragen. Bij Texel vormde zich toen ook een strandwal, maar die is dus tegen de veel oudere pleistocene afzettingen aangeschoven. Nog een bijzonderheid van het eiland is dat het oorspronkelijk twee verschillende eilanden waren. Pas in 1630 werden het noordelijk gelegen Eierland en Texel met elkaar verbonden door de aanleg van de Zanddijk. Eierland leverde in de 17e en 18e eeuw grote hoeveelheden eieren. Deze werden geraapt voor de beschuit- en koekbakkers in Amsterdam. Voor de hoedenmakerij werden er ook speciaal konijnen geteeld vanwege de huid.

[PIC2318]De kliffen van Sylt

De ijsbedekking tijdens het Saalien is ook van grote invloed geweest in het Duitse deel van de Waddenzee. Amrum, Föhr en Sylt zijn hierdoor gevormd. De drie eilanden zijn net als Texel rond een kern van pleistocene afzettingen gegroeid. De pleistocene overblijfselen zijn het meest spectaculair op Sylt. Aan de Noordzeekant liggen halverwege het eiland liggen 25 meter hoge kliffen van koperkleurige grond.

Bronnen

QSR 2009. Thematic report No. 9. Geomorphology.
http://english.verkeerenwaterstaat.nl/kennisplein/uploaded/RIKZ/2005-11/320953/rikz2004021.pdf
http://www.natuurinformatie.nl/get?site=ndb.mcp&view=natuurdatabase.nl&id=i000407&searchString=saalien&q=saalien.
http://www.geologievannederland.nl/zwerfstenen/herkomst-en-transport/noordelijke-zwerfstenen